Piše: Safet Mušić
Kada je riječ o osobama sa invaliditetom treba imati na umu da je odnos prema ovoj subpopulaciji tokom historije značajno evoluirao u skladu sa promjenama socijalnih, ekonomskih i kulturoloških okolnosti. U ranijim razdobljima naše prošlosti nisu bile rijetke pojave odbacivanja, napuštanja, skrivanja ili zanemarivanja osoba sa invaliditetom, dok danas sve češće postajemo svjedoci pojavljivanja invalidnih osoba u javnom životu. Njihovoj afirmaciji nesumnjivo su doprinjeli napredak medicine i tehnologije, borba protiv diskriminacije, kao i otvaranje mogućnosti za njihovo osposobljavanje. Svi navedeni činioci su dali značajan doprinos u prevazilaženju teškoća i postizanju većeg nivoa samostalnosti osoba sa invaliditetom.
Teoretski i pratičarski pristup psihologije invaliditeta
Psihologija invaliditeta kao posebna psihološka disciplina se konstituiše sredinom prošlog vijeka i bazično je orijentisana ka proučavanju, analizi i tumačanju psiholoških pojava koje nastaju i prate promjene zdravstvenog stanja, poremećaje tjelesnih funkcija i psihosocijalnih uslova.
Ova oblast psihološke nauke stremi ka novim otkrićima u cilju ostvarivanja optimalnog funkcionisanja invalidnih osoba u njihovom životnom i radnom okruženju.
Psihologija invaliditeta ima dva pristupa: prvi, teorijski, orijentisan ka problematici invaliditeta nezavisno od uzroka, oblika ili stepena oštećanja; drugi pristup je praktičarski i usmjeren ka traganju za načinima i saznanjima adekvatnog razumijevanja stvarnog psihičkog stanja i objektivnih psiholoških problema povezanih sa određenim hendikepom. Praktičari primarno tragaju za korisnim saznanjima iz ove oblasti kako bi unaprijedili različite aspekte života lica sa invaliditetom i time pospješili procese njihove adaptacije.
Bitno je istaći da ne postoji teorija koja bi objasnila funkcionisanje osoba sa invaliditetom te se može reći da oni funkcionišu na slične načine kao i većina populacije.
U psihološkim istraživanjima ove problematike zastupljeni su istovjetni teorijski konstrukti i psihološki mehanizmi koji su karakteristični i za ostatak populacije. Njihov život je interakcija različitih uticaja koji se reflektuju u sferi ponašanja i adaptacije. Široka je skala koja opisuje raspon njihovog funkcionisanja počev od neprihvatanja, socijalne izolacije, pasivizacije i frustracije pa sve do samoaktualizovanih pojedinaca koji, prevazilazeći svoj urođen ili stečen hendikep, ostvaruju zapažene rezulate u svojim sportskim ili radnim aktivnostima.
Wash i Crewe (2010.) u svom radu navode sljedeće grupe faktora koji utiču na invaliditet i suočavanje sa problemima:
1.faktori koji proizilaze iz samog invaliditeta
2.faktori koji su povezani sa osobomsa invaliditetom
3.činioci u neposrednom okruženju osobe sa invaliditetom
4.faktori koji su dio šireg kulturološkog konteksta
Navedeni faktori su u koontinuiranoj interakciji i međusobnom sadejstvu. Kao što je već istaknuto i kod opšte populacije i kod invalidnih lica psihološko funkcionisanje je zasnovano na istim mehanizmima i principima. Razlika između opšte populacije i subpopulacije invalidnih osoba je u većem broju otežavajućih faktora i limitiranosti resursa koji se mogu angažovati u prevazilaženju izazova svakodnevnog življenja.
Po Livhenu i Sherwood-u osobe sa invaliditetom u procesu adaptacije na sopstvenu onesposobljenost mogu ispoljiti sljedeća karakteristična ponašanja i reakcije: šok, anksioznost, poricanje, depresiju, internalizovani bijes i eksternalizovanu hostilnost (ljutnja prema drugima kao vid osvete), prihvatanje ( prepoznavanje onesposobljenosti i njene trajnosti praćene fizičkim ograničenjima) i prilagođavanje.
Invaliditet može nastati kao posljedica bolesti ili traume, a može biti i trajno životno stanje
Period nastanka invaliditeta oblikuje vrstu reakcije zavisno od percepcije drugih i razvojnih zadataka tog uzrasnog stadijuma. Ukoliko se radi o djetinjstvu onda pogođena osoba može biti izložena izolaciji, ili neuobičajenim postupcima (prezaštićenost ili suprotno tome-odbacivanje). U ovom kontekstu izuzetno je značajna adekvatna i uravnotežena podrška porodice kako razvoj ne bi tekao u pravcu formiranja pretjerano zaštićenih, nesamostalnih jedinki sa dominantnim niskim samopoštovanjem. I članovi porodice neminovno prolaze kroz proces prilagođavanja u čijim okvirima često mogu biti zastupljeni osjećanje krivice i depresivne reakcije. Bitno je da ova osjećanja budu prepoznata, ali i kanalisana kako ne bi stvorila prepreke u procesu adaptacije. Najosetljivije razdoblje je svakako adolescencija jer nosi veliko breme sklonosti ka negativnim samoprocjenama, odbacivanja od strane vršnjaka, što može sniziti nivo samopouzdanja i samopoštovanja mlade osobe.
Kod jednog dijela roditelja bijes i frustracija takođe mogu imati negativan efekat na djetetovo formiranje ličnosti. Neretko se dešava da se djeca sa invaliditetom izdvajaju od svojih vršnjaka, stalno im se govori da se razlikuju od ostalih zbog invalidnosti, mnogi roditelji rade stvari umjesto njih, a neki ih čak skrivaju i od gostiju, usljed osjećaja stida. U pojedinim slučajevima ona se upućuju na školovanje u specijalizovne zavode sa kolektivnim smještajem koji su obično poluzatvorenog tipa. Ova djeca uglavnom nemaju prilike da se druže sa svojim vršnjacima iz „običnih škola“, upućeni su jedni na druge, te se javlja svojevrsna „identifikacija sa invaliditetom“. Odrastajući u takvim okolnostima mladi ljudi postepeno razvijaju predrasude prema okolini, a sa protokom vremena nastaje svojevrsni reciprocitet i produbljuje se jaz u komunikaciji sa okruženjem izvan poznatog sistema. Ovako nastala distanca kod osoba sa invaliditetom indukuje povećan nivo anksioznosti i strah od drugih ljudi nastao usljed osećaja izdvojenosti i getoizacije.
Suočavanje sa stereotipima okoline umjesto prihvatajućeg stava, kao i sažaljenje nasuprot saosjećanja mogu negativno uticati na proces adaptacije invalidnih lica.
U izvjesnim situacijama osobama sa invaliditetom može biti korisna i psihološka pomoć. Svakako, postoje i pojedinici koji smatraju da mogu sami prevladati pojedine nepovoljne situacije, bez podrške stručnih lica. Ciljane psihološke intervencije se mogu izvoditi individualno ili grupno. Osnovni ciljevi psihološke intervencije kod osoba sa invaliditetom mogu biti sljedeći:
- efikasnije prevladavanje stresnih situacija
- usvajanje veština za rešavanje problema
- poboljšanje komunikacije sa okruženjem
- prevladavanje bolnih ili uznemirujućih emocija
Potreba za psihološkom pomoći može biti prisutna kod hroničnih bolesti i stanja koje utiču na kvalitet života, nalažu promjenu životnog stila, nameću ograničenja što u konačnici može rezultirati intenzivnim osjećajem lične frustracije. U ovom slučaju psihološka pomoć je usmjerena na prihvatanje bolesti i disfunkcionalnosti, kao i na prevladavanje pratećih emocionalnih stanja poput osjećaja tuge, depresivnosti, ljutnje i očaja. Psihoterapijski rad može biti usmjeren na bilo koji lični, emocionalni ili interpersonalni problem pojedinca.
U cilju prevazilaženja neprijatnih emocionalnih stanja i postizanja većeg nivoa funkcionalnosti i zadovoljstva sobom neophodno je fokusirati se na sljedeća pitanja uz traženje najefektivnijih odgovora:
- Kako da lakše živim sa svim onim što ne mogu?
- Kako da se usmjerim na ono što mogu da poboljšam?
- Kako da pronalazim i usavršim sve što mogu?
U novonastalim, limitiranim okolnostim, invalidnim osobama se može pokazati kao izuzetno važno i produktivno-razvijanje novih potencijala i vejština. Savladavanjem novih strategija i vještina dolazi do postepenog preusmjeravanja sa postojećih deficita i hendikepa na druge neiskorištene potencijale. Sve navedeno posjeduje izuzetno značajnu potpornu ulogu u jačanju psihološkog sistema i podizanju kvaliteta života.
Pored porodične podrške potreban je i koontinurani napor od strane društva i institucija sistema kao i njihovo umreženo djelovanje kako bi se obezbjedili uslovi za efikasnije funkcionisanje osoba sa invaliditetom u svakodnevnim životnim okolnostima, kao i očuvanje postojećih potencijala. Invaliditet je integralni, sastavni deo onog što jesu osobe sa invaliditetom, ali ih on sam po sebi ne definiše. Uz odgovarajući balans između sistema podrške, prihvatajućeg stava okruženja kao i ulaganjem napora za plansko podsticanje sopstvenih snaga osobe sa invaliditetom mogu svrsishodnije afirmisati svoje potencijale.
U cilju unaprjeđenja položaja osoba sa invaliditetom, kao i podizanja kvaliteta života neophodno je povećati dostupnost opštih servisa i usluga, kao i preduzimanje koraka za smanjenje predrasuda i stereotipa prema osoba sa invaliditetom putem javnih kampanja, informisanja porodice i djece o mjerama zaštite od diskriminacije, povećati broj raspoloživih socijalnih ustanova i osigurati kvalitetnu koordinaciju unutar sistema podrške.
