Piše: Amina Kolašinac

Govor mržnje, tačnije, zagovaranje mržnje na osnovu rase, boje kože, jezika, vjere, etničke pripadnosti, invaliditeta, starosne dobi, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze s nacionalnom manjinom, političkog ili drugog uvjerenja, imovnog stanja, članstva u sindikatu ili drugom udruženju, obrazovanja, društvenog položaja i spola, seksualne orijentacije, rodnog identiteta i spolnih karakteristika, na neki način zauzima posebno mjesto u svakodnevnici građana Bosne i Hercegovine, jer to pokazuju podaci iz predmeta registrovanih u Instituciji ombudsmena za ljudska prava BiH i u drugim organima nadležnim za postupanja po prijavama te vrste.

Bosna i Hercegovina je, u skladu sa međunarodnim okvirom, usvojila niz propisa kojima reguliše govor mržnje, te uspostavila institucije koje imaju zadatak da se bore protiv ove pojave.

U praksi, međutim, prema pokazateljima nadležnih institucija, provođenje efikasnih mjera na suzbijanju govora mržnje otežava činjenica da je u većini slučajeva odgovorna strana privatno pravno lice, da je govor mržnje prisutan na internetu, koji je, kao virtuelni prostor, u velikoj mjeri neregulisan i da putem društvenih mreža dolazi do multipliciranja govora mržnje gdje se promocija ličnih stavova odvija pod velom anonimnosti.

Međunarodni pravni okvir za suzbijanje govora mržnje

U nastavku ćemo govoriti o Međunarodno pravnom okviru za suzbijanje govora mržnje.Sloboda izražavanja je osnovno ljudsko pravo garantovano Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima (član 19), Evropskom konvencijom o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (član 10) i priznato je kroz sve ključne međunarodne i regionalne dokumente za zaštitu ljudskih prava. Međutim, iako je sloboda izražavanja jedno od najvažnijih demokratskih prava, ona nije apsolutno pravo, a svako ograničavanje slobode izražavanja mora biti izuzetak i imati vrlo jasne i opravdane razloge. Sprečavanje govora mržnje i stigmatizacije pojedinih društvenih grupa, i to najčešće ranjivih i manjinskih grupa društva, jedan je od rijetkih opravdanih razloga za ograničavanje slobode izražavanja.

Od dokumenata Vijeća Evrope bitno je istaknuti Evropsku konvenciju o ljudskim pravima i osnovnim slobodama za koju Ustav Bosne i Hercegovine propisuje „direktnu primjenu” (član II/2. Ustava BiH), a u kojoj je polazna osnova za razmatranje problema govora mržnje član 10. koji garatnuje slobodu izražavanja. Iako u članu 10. Evropske konvencije nije direktno određena zabrana govora mržnje, odnosno obaveza država članica da istu zabrane, iz prakse Evropskog suda je proistekao takav stav. Naime, Evropski sud je kroz praksu zauzeo stav kojim se isključuje iz zaštite člana 10. svako izražavanje koje predstavlja govor mržnje i negiranje vrijednosti iz Evropske konvencije, a što je zasnovano na članu 17. Evropske konvencije koji zabranjuje zloupotrebu garantovanih prava.

Međunarodni dokumenti

U međunarodne dokumente o suzbijanju govora mržnje spada Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (ICCPR). Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima stupio je na snagu 23. marta 1976. godine, a Bosna i Hercegovina je pristupila 1993. godine. U Članu 20. je navedeno da svaka ratna propaganda treba biti zabranjena zakonom i da svako pozivanje na nacionalnu, rasnu ili vjersku mržnju koje predstavlja podsticanje na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje treba biti zabranjeno zakonom.

Zatim, tu je i Međunarodna konvencija o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije (CERD) koja je  stupila na snagu 4. januara 1969. godine, a Bosna i Hercegovina je pristupila 1993. godine. Prema Članu 4. države ugovornice osuđuju svaku propagandu i sve organizacije koje su vođene idejama ili teorijama zasnovanim na superiornosti neke rase ili grupe lica određene boje ili određenog etničkog porijekla i one se obavezuju da bez odlaganja usvoje pozitivne mjere koje imaju za cilj da ukinu svako podsticanje na takvu diskriminaciju, ili na svako djelo diskriminacije.

Kompilacija preporuka Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima u Bosni i Hercegovini i njihova provedba je dokument koji predstavlja kompilaciju informacija sadržanih u izvještajima ugovornih organa i posebnih procedura, uključujući preporuke prikupljene tokom dva ciklusa univerzalnog periodičnog pregleda za Bosnu i Hercegovinu. Dokument uključuje cijeli tekst preporuka klasifikovanih na osnovu prekršenih prava i grupa pogođenih kršenjem ljudskih prava. Pored toga, ovaj dokument, također, sadrži kompilaciju tekstova iz različitih izvještaja o ljudskim pravima i analiza nakon klasifikacije preporuka, pripremljenih s ciljem pružanja općeg pregleda provedbe preporuka. U nastavku su izdvojene preporuke koje se odnose na govor mržnje.

Univerzalni periodični pregled (UPR) o stanju ljudskih prava iz novembra 2019. godine – preporuke je mehanizam Vijeća za ljudska prava UN-a čiji je cilj unapređenje ljudskih prava u svim državama članicama UN-a, koji funkcioniše tako da Radna grupa Vijeća za ljudska prava Ujedinjenih nacija prikuplja relevantne informacije od država članica, UN-ovog Ureda Visokog komesara za ljudska prava, te informacije drugih relevantnih subjekata kao što su organizacije civilnog društva.

Radna grupa Vijeća za ljudska prava Ujedinjenih nacija za Univerzalni periodični pregled (UPR) o stanju ljudskih prava je 15. novembra 2019. godine usvojila izvještaj za Bosnu i Hercegovinu koji sadrži 207 preporuka upućenih Bosni i Hercegovini u različitim oblastima ljudskih prava s ciljem unapređenja postojećeg stanja, koje Bosna i Hercegovina ima obavezu razmotriti i pravovremeno dati odgovore, ali najkasnije do četrdeset i treće sjednice Vijeća za ljudska prava.

Regionalni dokumenti

Evropska konvencija o ljudskim pravima – Konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda stupila je na snagu 3. septembra 1953. godine. Bosna i Hercegovina ratifikovala je Konvenciju 12.7.2002. godine, a Ustav BiH (čl. 2) proglašava je direktno primjenjivom u Bosni i Hercegovini.

Zatim, među regionalnim dokumentima spada Dodatni protokol uz Konvenciju o cyber kriminalu koji se odnosi na kriminalizaciju djela rasističke i ksenofobne prirode koja su počinjena pomoću kompjuterskih sistema, Vijeće Evrope, 2003. (ETS NO.189) koji je stupio je na snagu 01.03.2006. godine, a Bosna i Hercegovina je Protokol ratifikovala 19.05.2006. godine. Svrha ovog Protokola jeste dopuniti, između stranaka Protokola, odredbe Konvencije o kibernetičkom kriminalu, otvorene za potpisivanje u Budimpešti 23. novembra 2001. godine s obzirom na inkriminisanje djela rasne i ksenofobne prirode počinjenih pomoću kompjuterskih sistema.

Vijeće Evrope osim usvajanja konvencija izdaje i preporuke koje nisu pravno obavezujuće, ali putem kojih Komitet ministara može de facto propisati smjernice kojima oblikuje zakone i politike država članica, a kako bi se praksa zemalja ujednačila u što većoj mjeri. Jedna od najrelevantnijih preporuka po pitanju borbe protiv govora mržnje je Preporuka 97(20), usvojena 1997. godine, kojom se definiše govor mržnje i naglašava da takvi oblici izražavanja prouzrokuju veće i štetnije posljedice kada se manifestuju putem medija. Pored prethodno navedene značajna je i Preporuka 97(21) koja je također usvojena 1997. godine a koja se bavi medijima i promovisanjem kulture tolerancije. Ovom preporukom naglašava se da mediji mogu imati pozitivan doprinos u borbi protiv netolerancije, naročito promovisanjem kulture razumijevanja između različitih etničkih, kulturnih i vjerskih društvenih grupa.

U kontekstu govora mržnje bitno je ukazati i na Preporuku (2016)5 o slobodi interneta koja je usvojena 2016. godine a u kojoj se navodi da se zakoni o govoru mržnje ili o zaštiti javnog reda, javnog morala, maloljetnika, državne sigurnosti ili službene tajne i zakoni o zaštiti podataka, neće primjenjivati tako da onemogućavaju javnu debatu. Takvi zakoni, kako se dalje ističe, trebaju nametati ograničenje slobode govora samo kao odgovor na goruću društvenu potrebu, moraju biti usko definisani onoliko koliko je to moguće kako bi odgovorili na javni interes i moraju uključivati „proporcionalnu sankciju“^.

Preporuke Evropske komisije protiv rasizma i ntolerancije (ECRI)

 Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije (ECRI) osnovana od strane Vijeća Evrope je nezavisni organ za praćenje ljudskih prava koje je specijalizovano za pitanja koja se odnose na borbu protiv rasizma, diskriminacije, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije u Evropi. Naime, ECRI izdaje Preporuke opće politike (GPR) upućene vladama svih država članica, kojima se daju smjernice koje su kreatori politike pozvani da koriste prilikom izrade nacionalnih strategija i politika. U kontekstu ovog Specijalnog izvještaja najznačajnija je Preporuka opće politike ECRI broj 15 – Borba protiv govora mržnje koja se odnosi na efikasno djelovanje protiv korištenja govora mržnje i zahtijeva: priznavanje temeljnog značaja slobode izražavanja, tolerancije i poštovanja jednakog dostojanstva, prepoznavanje uslova koji pogoduju korišćenju govora mržnje i preduzimanje odgovarajućih mjera za njihovo uklanjanje, uključivanje i posvećenost širokog spektra javnih kao i privatnih, odnosno nevladinih subjekata.

Na nivou Evropske unije, govor mržnje je definisan Okvirnom odlukom o suzbijanju određenih oblika i načina izražavanja rasizma i ksenofobije krivičnopravnim sredstvima iz 2008.

Okvirna odluka izričito obavezuje sve države članice EU da predvide krivične sankcije za podsticanje na nasilje ili mržnju na osnovu rase, boje kože, porijekla, vjeroispovijesti ili vjerskog uvjerenja, nacionalnog ili etničkog porijekla, kao i za širenje rasističkih i ksenofobnih materijala i odobravanje, poricanje ili bitno umanjivanje genocida, ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti, usmjerenih prema takvim grupama.

Ovaj tekst je nastao u okviru projekta “Suzbijanje govora mržnje kroz osnaživanje mladih” (“Suppressing Hate Speech Through Empowerment of Youth”) koji je finansiran od strane Ambasade Kraljevine Nizozemske u BiH kao dio MATRA (Društvena transformacija) programa. Projekat sprovode partnerske organizacije Inicijativa mladih za ljudska prava u BiH i Global Analitika.